سومین صورت فلکی در آسمان دب اکبر است. اولین نامی که به این صورت فلکی داده شد خرس بزرگ بود. برای هفت ستاره پر نور نام آب گردان و برای تمام ستاره های این صورت فلکی نام دب اکبر استفاده می شود. در درس علوم پایه نهم با اصلاح دب اکبر آشنایی داشتیم. همراه بودن با این مقاله نشریه جهان شیمی فیزیک شما را با این صورت فلکی و خصوصیات آن آشنا می کند.
۱- دب اکبر چیست؟
صورت فلکی را می توان به صورت گروه خاصی از ستارگان تعریف کرد که گذشتگان هر گروه را به صورت شکل یا افراد خاصی نام می نهادند. کلمه دب به معنای خرس و دب اکبر یعنی خرس بزرگ است. خرس بزرگ از مهمترین صورت های فلکی است که در ربع دوم نیمکره شمالی قرار دارد و صورت فلکی فروردین می باشد. مساحت آن منطقه ای به بزرگی ۱,۲۸۰ درجه مربع است. قسمت آب گردان این صورت فلکی از هفت ستاره تشکیل شده است. چهار ستاره دبه، مراق، فخذ و مغرز قسمت کاسه آب گردان و سه ستاره قائد، عنان و جون دسته این آب گردان را تشکیل می دهند. در قرن دوم میلادی بطلیموس ستاره شناس یونانی ۴۸ صورت فلکی را دسته بندی می کند.
توجه :
صورت های فلکی که همسایه خرس بزرگ هستند عبارتند از : صورت فلکی زرافه، صورت فلکی اژدها، صورت فلکی گیسو، صورت فلکی تازی ها، صورت فلکی گاوران، صورت فلکی شیر، صورت فلکی شیر کوچک و سیاهگوش هستند.
همچنین هفت جسم از اجرام مسیه (اجرام آسمانی کشف شده توسط مسیه)، در صورت فلکی خرس بزرگ وجود دارد. از این هفت جرم می توان به کهکشان سیگار، سحابی جغد، کهکشان بده و کهکشان فرفره اشاره کرد.
۲- افسانه ها :
در افسانه ها ژوپیتر معشوقه خود به اسم کالیستو که دختر شاه آرکادیا بود را به شکل خرس در آورد و در آسمان قرار داد تا بدین وسیله از او محافظت کند. اما بنا بر افسانه ای دیگر این خرس در آسمان گذاشته شده تا خرس های زمینی را در هر زمان بشمارند. چون در زمستان خرس ها برای گرم نگه داشتن خود در غارند، این موقع دب اکبر در آسمان ارتفاع کمی دارد. اما در تابستان خرس های زمینی از غارهایشان بیرون آمده اند و این صورت فلکی در ارتفاع بالاست.
توجه :
از مهمترین صورتواره های فلکی و مفیدترین در مسیریابی، خرس بزرگ است که به سمت قطب شمال با ستاره شمالی (قسمتی از دب اصغر در صورت فلکی خرس کوچک) راهنمایی می کند و علت معروفیت این صورت فلکی است.
۳- جهت یابی با خرس بزرگ و خرس کوچک :
با ادامه ستارگان مراق و دبه از خرس بزرگ، می توان به ستاره قطبی که در انتهای صورت فلکی دب اصغر است رسید. با وصل کردن دو ستاره سر ملاقه و امتداد آن در طول آبریز ملاقه تا ۵ برابر، به ستاره قطبی خواهیم رسید. اگر انتهای ستارگان هدایت گر متصل شود و ستاره قطبی ظاهر شود می توان با تقریب ۳۲,۷ درجه، قبله را جهت یابی کرد.
۴- ستاره های دب اکبر :
صورت فلکی خرس بزرگ دارای ۲۲ ستاره با نام های تأیید شده از طرف اتحادیه بین المللی نجوم می باشد. ستارگان عبارتند از : سها، الیت، قائد به معنای رهبر، اولین دور شمالی، بهار اول جنوبی، الکافرا، قائد، شالاوان، آنیارا، دومبای، مغرز به معنای انتها، دبه، اینترکروس، مراق به معنای کمرگاه، لیسما، مئزر ، فخذ به معنای ران، نستی، موسکیدا، ثانیه شمالی، ثالثه شمالی و مو خرس بزرگ می باشند. هر کدام از این ستاره ها با قدرهای ظاهری مختلف در این صورت فلکی به شکل خرس قرار دارند.
۵- ستارگان اصلی تشکیل دهنده دب اکبر :
هفت ستاره اصلی تشکیل دهنده ملاقه یا آب گردان صورت فلکی خرس بزرگ است. بعضی ها این هفت ستاره پر نور را، صورت فلکی دب اکبر می دانند، در صورتی که این ملاقه فقط قسمتی از این صورت فلکی است و خرس بزرگ دارای ستاره های زیادی است که در بالا به آن ها اشاره شد. این هفت ستاره پر نور خرس بزرگ را هفت اورنگ یا هفت برادران می نامند. در این جا به معرفی این هفت ستاره می پردازیم.
۵-۱- ستاره الیت (Alioth) :
ستاره ای که در دم خرس دب اکبر قرار داشته و نزدیک بدن خرس است الیت یا اپسیلون خرس بزرگ نام دارد. الیت درخشان ترین آن هاست که این ستاره دارای قدر ظاهری ۱,۷۶ و فاصله ۸۱ سال نوری با زمین است. همچنین این ستاره سی و یکمین ستاره درخشان در آسمان است. معنای الیت چربی دم گوسفند است. ستاره الیت به گروه ستارگان متحرک خرس بزرگ تعلق دارد. ستارگان متحرک که در سال ۱۸۶۹ به وسیله ریچارد ا. پراکتور کشف شد، ستارگانی با سرعت حرکت یکسان و منبع تولید یکسان در فضا هستند.
۵-۲- ستاره دبه (Dubhe) :
ستاره دبه که از نظر درخشندگی در ردیف دوم از گروه هفت ستاره قرار دارد دارای قدر ظاهری ۱,۷۹ است. نام دیگر آن آلفا دب اکبر است. فاصله این ستاره با منظومه شمسی ۱۲۳ سال نوری می باشد و بر خلاف ستاره الیت به گروه ستارگان متحرک تعلق ندارد. نام این ستاره به معنای خرس ماده یا پشت خرس بزرگ است.
۵-۳- ستاره مراق (Merak) :
قدر ظاهری ستاره مراق (بتا دب اکبر) ۲,۳۷ و فاصله آن از منظومه شمسی۷۹,۷ سال نوری می باشد. ریشه نام آن عربی و به معنای کمر است. ستاره مراق یک خرده قرصی که به دور آن می چرخد دارد و باقیمانده گرد و غبار است و جرمی معادل ۰.۲۷ درصد جرم زمین دارد. این ستاره در گروه ستارگان متحرک بوده و روشنایی معادل ۶۸ برابر خورشید و چگالی آن ۲,۷ برابر خورشید است.
۵-۴- ستاره قائد (Alkaid) :
قائد یا اتا خرس بزرگ شرقی ترین قسمت هفت اورنگ بوده که ۱۰۱ سال نوری با منظومه شمسی فاصله دارد. این ستاره قدر ظاهری ۱,۸۵ دارد و در آسمان از نظر درخشندگی در رتبه ۳۵ قراردارد. قائد ستاره جوان رشته اصلی است. قائد ستاره ی گرمی با دمای ۲۰,۰۰۰ درجه کلوین است و جزء گروه ستارگان متحرک نمی باشد. این ستاره با دوربین شکاری قابل روئیت بوده و درخشندگی ۷۰۰ برابری خورشید دارد.
توجه :
ستاره های بدنه ملاقه حاکی از تابوت، ستاره های دسته حاکی از دو دوشیزه عزادارند که ستاره قائد به معنای رهبر این دختران تابوت است.
۵-۵- ستاره فخذ ( Phecda) :
ستاره فخذ یا گاما دب اکبر که معنای نام آن ران خرس است، دارای قدر ظاهری ۲,۴۳ است که ۳۰۰ میلون سال سن دارد و ۲,۸۳ سال نوری از زمین فاصله دارد.
۵-۶- ستاره مغرز (Megrez) :
قدر ظاهری ستاره مغرز یا دلتا دب اکبر ۳,۳۱۲ است که پایین ترین درخشندگی را در میان هفت اورنگ دارد. چگالی این ستاره بزرگتر از خورشید و درخشندگی آن نیز بیشتر از نور خورشید (۱۴ برابر) است. این ستاره ۵۸,۴ سال نوری با منظومه شمسی فاصله دارد. در اطراف ستاره مغرز خرده دیسک است و علت آن را می توان در تابش مقدار زیادی امواج زیر قرمز دانست. معنای نام آن بیخ یا محل رستن دم خرس است.
۵-۷- ستاره مئرز (Mizar) :
مئرز یا زتا دب اکبر به معنای کمربند و دارای قدر ظاهری ۲,۲۳ است که فاصله ای برابر ۸۲,۸ سال نوری از ما دارد. این ستاره یک سیستم ستاره دو تایی است که برای اولین بار از آن ها عکس گرفته شده است.
۶- برخی اجرام غیر ستاره ای معروف در خرس بزرگ :
۶-۱- سحابی جغد :
با حرکت دو درجه ای به سمت غرب و زیر کاسه ملاقه، از ستاره مراق، به سحابی جغد می رسیم که دارای قدر ظاهری ۱۰ می باشد. ستاره ای با اندازه ای متوسط ۸۰۰۰ سال پیش، با خارج کردن لایه های خارجی خود باقیمانده خود را به این سحابی تبدیل کرده است.
۶-۲- کهکشان M81 یا مسیه ۸۱ :
این کهکشان در قسمت شانه خرس بزرگ با قدر ظاهری ۷ قرار داشته و جزء پرنورترین کهکشان هاست. با حرکت ۶ درجه ای از ستاره ۲۳ خرس بزرگ به سمت ستاره قطبی به کهکشان M81 می رسیم. این کهکشان ۱۲ میلیون سال نوری با ما فاصله داشته و با تلسکوپ ساختار مارپیچی آن قابل مشاهده است.
۶-۳- کهکشان M82 یا مسیه ۸۲ :
در فاصله نیم درجه از شمال کهکشان M81 می توان کهکشان M82 را مشاهده کرد. قدر ظاهری آن ۵,۵ بوده و برای دیده شدن نسبت به کهکشان M81 دقت بیشتری می خواهد.
توجه :
مجموعه کهکشانی در آسمان وجود دارد که ۱۲ میلیون سال نوری از ما فاصله دارد و ۳۴ عضو دارد و کهکشان های M81 و M82 عضو این مجموعه است.
۶-۴- کهکشان M101 یا مسیه ۱۰۱ :
این کهکشان با قدر ظاهری ۸ دارای ساختار مارپیچی قابل مشاهده از مقابل است. با حرکت ۵,۵ درجه ای از آخرین ستاره دسته ملاقه به طرف شمال، کهکشان M101 قابل مشاهده خواهد بود. قطر آن ۱۷۰ هزار سال نوری و فاصله ای که از ما دارد معادل ۲۱ میلیون سال نوری می باشد.
