هماتولوژی یا خون شناسی چیست؟ – و انواع آزمایش های آن
شاخه ای از علم پزشکی که به مطالعه و آزمایش خون و سلول های آن و اختلالاتی که در آن ممکن است اتفاق می افتد، می پردازد، هماتولوژی یا خون شناسی نامیده می شود. این اختلالت می تواند مربوط به سلول های خونی مانند گلبول های قرمز، گلبول های سفید، پلاکت ها، هموگلوبین و یا فرآیند انعقاد خون و بسیاری مکانیسم های دیگر باشد که با گرفتن خون و انجام آزمایش های مختلف روی آن، می توان به وجود آن ها پی برد. این رشته با رشته های علوم پایه در ارتباط است. برای این که با این رشته و علت انجام آن آشنا شوید، این مقاله نشریه جهان شیمی فیزیک را همراهی کنید.
فهرست مطالب :
۱- هماتولوژی چیست؟
۲- تاریخچه خون شناسی
۳- هماتولوژیست کیست؟
۴- خون چیست؟
۵- آزمایش های هماتولوژی
۱-۵- آزمایش شمارش کامل خون
۲-۵- آزمایش هموگلوبین
۳-۵- هماتوکریت
۴-۵- تست کمبود ویتامین B12
۵-۵- آزمایش کلیه در هماتولوژی
۶-۵- آزمایش میزان کلسترول
۷-۵- تعیین قند خون
۶- آزمایشات هماتولوژی در دوران بارداری
۷- بیماری های هماتولوژی
۱-۷- کم خونی یا آنمی
۲-۷- هموگلوبینوپاتی
۳-۷- اختلال انعقاد خون
۸- انکولوژی چیست؟
۱- هماتولوژی چیست؟
هماتولوژی شاخه ای از علم است که سلول های خونی و مغز استخوان را مورد آزمایش و بررسی قرار می دهد. در این علم با مطالعه سلول های خونی می توان به نوع بیماری ها و اختلالاتی که در خون ممکن است باشد، پی برد. با این آزمایش ها می توان بیماری هایی مانند کم خونی، هموفیلی، لوسمی، مشکلات مربوط به انعقاد خون و عفونت را تشخیص داد. پس این علم به مطالعه و آنالیز خون و اندام های آن می پردازد و اطلاعاتی را در اختیار پزشکان قرار می دهد که با چشم غیر مسلح، قابل مشاهده نیستند.
۲- تاریخچه خون شناسی :
اولین مطالعات روی خون در مصر انجام شده است. اما آنتونی ون لیوونوئک کسی بود که در سال ۱۶۴۲ با ساخت میکروسکوپ، به شناسایی سلول های خونی پرداخت. خواص لخته خون در سال ۱۷۷۰ توسط پدر علم هماتولوژی، یعنی ویلیام هویسون بررسی شد. برای اولین بار انتقال خون در سال ۱۸۱۸ توسط جیمز بلوندل ثبت و بعد از صد سال انواع گروه های خونی توسط روین اوتنبرگ شناسایی شد.
۳- هماتولوژیست کیست؟
به پزشکان و دانشمندانی که به بررسی خون و بیماری های خونی می پردازند، هماتولوژیست می گویند. هماتولوژیست کسی است که آزمایش خون شناسی را به پایان رسانده و به معاینه خون و بافت آن در آزمایشگاه می پردازد. این افراد بعد از شناسایی بیماری هایی مانند کم خونی و لوسمی، به مدیریت این بیماری ها و همچنین مراقبت از افراد بیمار و اقدامات درمانی آن ها می پردازند. بیمارانی که مشکل لخته خون دارند توسط خون شناسان مراقبت و انتقال خون ایمن را کنترل می کنند. محل کار این افراد آزمایشگاه و یا کلینیک ها و بیمارستان است.
۴- خون چیست؟
مایعی قرمز رنگ که در رگ ها جریان داشته و به همه قسمت های بدن می رود خون است. خون از سلول های گلبول های قرمز، گلبول های سفید و پلاکت تشکیل شده است که هر کدام وظیفه ای را بر عهده دارند. به عنوان مثال گلبول های قرمز نقش انتقال اکسیژن به بافت ها و انتقال دی اکسید کربن به ریه، گلبول های سفید نقش ایمنی و حفاظت از بافت ها در مقابل عوامل بیگانه را دارند و پلاکت ها سلول هایی هستند که انعقاد و لخته شدن خون را کنترل می کنند و از خونریزی جلوگیری می کنند. همه این سلول ها توسط مغز استخوان ساخته می شوند. بقیه قسمت های خون از پلاسماست که دارای ۹۲ درصد آب بوده و قندها، نمک ها، چربی ها، ویتامین ها و پروتئین ها در این قسمت خون هستند.
۵- آزمایش های هماتولوژی :
همان طور که گفته شد در این آزمایشگاه ها، خون، پروتئین های خون و اندام های تولید کننده خون مورد آزمایش قرار می گیرد و بدین وسیله اگر بیماری وجود داشته باشد می تواند شناسایی شود. این آزمایش ها شامل شمارش کامل خون، تعیین گروه خونی، غربالگری آنتی بادی، غربالگری انعقاد و آزمایش های آنزیم های خون و شیمی خون می باشد. با انجام آزمایشات مختلف بیماری هایی چون کم خونی، سرطالن های خون، عفونت ها، نقص سیستم ایمنی بدن، هموفیلی و … تعیین می شود. در زیر به توضیح برخی از این آزمایش ها می پردازیم.
۱-۵- آزمایش شمارش کامل خون :
در این آزمایش که FBC نامیده می شود، با مشکوک شدن به بیماری هایی چون عفونت، کم خونی و هماتو- سرطان، تعداد سه نوع سلول های گلبول های سفید، گلبول های قرمز و پلاکت ها مورد آزمایش قرار می گیرد. تعیین تعداد گلبول های سفید (WBC)، که به مبارزه با عفونت ها می پردازند، بسیار مهم در تشخیص برخی از بیماری هاست. باید بدانیم که در هنگام عفونت، تعداد گلبول های سفید از حد طبیعی زیادتر می باشد. تعیین تعداد گلبول های قرمز (RBC) نیز مهم می باشد چون افزایش تعداد آن ها نتیجه استرس، اضطراب و از کار افتادن مغز استخوان می باشد. کاهش تعداد آن می تواند به دلیل سرطان، از دست دادن خون، درمان های شیمی درمانی و … باشد.
۲-۵- آزمایش هموگلوبین :
تعیین میزان هموگلوبین نیز یکی دیگر از آزمایش هایی است که باید انجام شود. چون هموگلوبین با اتصال به اکسیژن نقش حیاتی بسیار مهمی در امر تنفس و اکسیژن رسانی به سلول ها دارد. تعداد آن می تواند با بیماری های نارسایی قلب و بیماری انسداد ریه، افزایش و با بیماری هایی چون کم خونی، لنفوم و ناراحتی کبد کاهش یابد.
۳-۵- هماتوکریت :
به نسبت حجم سلول های قرمز خون به کل خون، بر حسب درصد هماتوکریت می گویند. این آزمایش در هنگام شک به کم خونی، همراه با آزمایش های هموگلوبین و سلول های قرمز خونی انجام می شود. نرمال و طبیعی بودن تعداد پلاکت های خون بسیار مهم است. چون این سلول ها تشکیل لخته و پلاک خون را در هنگام ایجاد زخم در محل مورد نظر باعث می شوند. بعضی سرطان ها، عفونت و ضربه مواردی است که می تواند تعداد پلاکت ها را زیادتر از حد نرمال و مواردی چون کم خونی، کم خونی داسی شکل و عفونت می تواند تعداد پلاکت ها را افزایش دهد.
۴-۵- تست کمبود ویتامین B۱۲ :
وجود ویتامین B۱۲ برای سلول های عصبی، خون و DNA لازم و ضروری است. طوری که کمبود آن باعث ایجاد خستگی در فرد بیمار می کند. اگر میزان این ویتامین در بدن کم باشد و از طریق آزمایش تعیین شود، باید برای درمان از مکمل های مختلف و حتی تزریق ویتامین استفاده کرد.
۵-۵- آزمایش کلیه در هماتولوژی :
آزمایش خون روی کلیه ها که میزان کراتین، نیتروژن و اوره خون را اندازه می گیرد، می تواند سالم بودن این عضو بدن را تعیین کند. یکی دیگر از راه های تست کلیه ها، انجام سونوگرافی و رادیولوژی می باشد. کلیه کار دفع سموم و مواد زائد بدن را بر عهده دارد.
۶-۵- آزمایش میزان کلسترول :
تست کلسترول که شامل انجام آزمایش تعیین کلسترول کل، کلسترول بد (LDL)، کلسترول خوب (HDL) و تری گلیسیرید است، بسیار مهم در بسیاری از بیماری ها مانند ناراحتی های قلبی و فشار خون بالا می باشد.
۷-۵- تعیین قند خون :
آزمایش قند خون که با اختصار A1c، گلیکوهموگلوبین یا HbA1c بیان می شود، میزان گلوکز ذخیره شده را در هموگلوبین خون نشان می دهد. این آزمایش در بیماران دیابتی بسیار حائز اهمیت است که می توان با آن میزان پیشرفت یا کنترل بیماری را چک کرد.
نکته :
در تمام این آزمایشات میزانی که اندازه گیری شده با مقدار طبیعی آن ها مقایسه می شود.
۶- آزمایشات هماتولوژی در دوران بارداری :
آزمایشاتی که در دوران بارداری لازم و ضروری هستند مربوط به ایدز، کم خونی، سرخچه، دیابت، کلسترول، عفونت رحم، کم خونی داسی شکل و بسیاری از تست های دیگر می باشد. هر کدام از این آزمایشات در زمان مناسب خود انجام می شود. به عنوان مثال آزمایشات ژنتیکی در سه ماهه اول بارداری و تعیین قند خون و دیابت در هفته ۲۴ بارداری انجام می شود. در صورت وجود دیابت بارداری، حتما باید آن را کنترل کرد. در صورت عدم کنترل مشکلات بسیار جدی برای مادر و جنین پیش می آید.
۷- بیماری های هماتولوژی :
۱-۷- کم خونی یا آنمی :
از دلایل اصلی کم خونی می توان به از دست دادن خون اشاره کرد. همچنین اختلال در تولید گلبول های قرمز و یا از بین رفتن این گلبول ها از دلایل دیگر کم خونی است. از علایم این بیماری احساس خستگی مفرط و ضعف عضلانی و گاهی تنگی نفس می باشد. در این بیماران میزان هموگلوبین در خون برای حمل اکسیژن کافی نمی باشد. از انواع کم خونی می توان به کمبود آهن خون، کمبود ویتامین B۱۲، کمبود فلات، کم خونی همولیتیک، اختلالات ژنتیکی متابولیسم گلبول قرمز، کم خونی همولیتیک خود ایمنی، کم خونی آپلاستیک اشاره کرد.
۲-۷- هموگلوبینوپاتی :
بیماری ها و اختلالاتی که سلول های قرمز خونی را تحت تأثیر قرار می دهد به عنوان هموگلوبینوپاتی هستند که به سه شکل تالاسمی، بیماری سلول های داسی شکل و مت هموگلوبینمی می باشد. این بیماری ها احتمال دارد منشأ ژنتیکی داشته باشند. در تالاسمی پروتئین های گلوبین به دلیل جهش های ژنتیکی، به مقدار کم تولید می شود. کم خونی داسی شکل نوعی بیماری تک ژنی ارثی بوده و در واقع نوعی ناهنجاری در پروتئین های گلوبین است. این دو بیماری در کنار هم باعث کم خونی می شوند.
۳-۷- اختلال انعقاد خون :
در این بیماری بدن قادر به تشکیل لخته خون نخواهد بود و در هنگام خونریزی، بدن دچار مشکلاتی خواهد شد. هموفیلی نمونه ای از ناهنجاری در انعقاد خون می باشد که در این افراد خونریزی قابل کنترل نخواهد بود.
۸- انکولوژی چیست؟
انکولوژی شاخه ای است که به تحقیق و تشخیص بیماری های خونی پرداخته و راه های پیشگیری و درمان آن را بیان می کند. در این شاخه بیماری هایی مانند سرطان خون و اندام های دیگر، تالاسمی، هموفیلی و کمبود آهن خون بررسی می شود.
