خزندگان چیست؟ – شکل ظاهری و دستگاه های حیاتی آن ها

خزندگان از دسته ی مهره داران بوده و جاندارانی خونسرد هستند. این جانداران در محیط خشکی زندگی می کنند و اولین جاندارانی هستند که زندگی در این محیط را به طور کامل می توانند تحمل کنند. اسکلت در این جانداران استخوانی و پوست آن ها از پولک های خشک پوشیده شده است. تمساح، مارها، مارمولک ها، لاک پشت ها و دایناسورها از انواع خزندگان هستند. با این موجودات کم و بیش در طبیعت و در کتب علوم پایه سوم، چهارم و نهم آشنا شدیم. مقاله نشریه جهان شیمی فیزیک حاضر نیز ما را با خواص و رفتارهای آن ها بیشتر آشنا می کند.

خزندگان چگونه موجوداتی هستند؟

خزندگان جاندارانی مهره دار و خونسرد بوده و در خشکی زندگی می کنند. چون دمای بدن آن ها با دمای محیط تنظیم می شود به آن ها خونسرد می گویند. اما جانداران خونگرم دمای بدنی ثابت و جدا از تغییرات دمایی محیط بیرون دارند. این جانداران در مقابل آفتاب به بدنی گرم و فعال می رسند و در سایه برای خنک شدن پنهان می شوند تا به دمای مناسبی برای بدن خود برسند. اما خزندگانی که گرم هستند دارای فعالیت بیشتری نسبت به خزندگان سرد هستند (مانند مارمولک ها). اکثر این جانداران در شب فعالیتی نداشته و ثابت می مانند.

شکل ظاهری و دستگاه های مختلف خزندگان

ساختار پوستی خزندگان

پوست پولکی و خشک اطراف بدن خزنده ها را فرا گرفته است. این ماده ی سخت از سلول های کراتینی بتا است که بسیار شکننده و سخت هستند. علت تحمل محیط های خشک برای خزنده ها ایجاد پولک توسط این ماده در پوست آن هاست. پولک های ایجاد شده مانع تبخیر آب می شوند و همچنین نقش حفاظتی از این جانوران را دارند. دو دسته پولک ها به نام بشره ای و جلدی در پوست خزنده ها وجود دارد. پولک های بشره ای که دارای شکل و ساختارهای متنوعی در گونه های مختلف هستند، روی بدن قرار دارند. مارها و مارمولک ها این پولک ها را به شکل عرضی و مورب روی بدن دارند. بین پولک های موجود در سر و بدن خزنده اختلاف وجود دارد.

نکته :

اندامی که به شکل شاخ در مار افعی وجود دارد، از تغییر شکل همین پولک ها به وجود آمده است. این شاخ ها در بالای چشم ها قرار داشته و نقش حفاظتی برای چشم را دارند.

دستگاه گردش خون

قلب خزندگان دارای سه حفره است که دو دهلیز و یک بطن حفره های آن هستند. بطن قلب این جانداران در برخی از آن ها توسط دیواره ای نه چندان کامل به دو قسمت تقسیم می شود، مانند سوسمارها، مارها و لاک پشت ها که توسط دیواره ماهیچه ای جدا می شود. این ساختار قلبی باعث ایجاد فشار خونی مشابه فشار خون در پستانداران و پرندگان می شود. با وجود قلب سه حفره ای خون سرخرگی و سیاهرگی با هم مخلوط می شوند اما مقدار این آمیزش در گونه های مختلف این جانداران و در محیط های مختلف، متفاوت است. کنترل دمای بدن این جانداران را می توان در بازگشت خون سرخرگی به شش ها و خون سیاهرگی به اندام ها دانست.

دستگاه گوارش

دستگاه گوارش خزندگان ساده و با متابولسیمی با سرعت کم است. این جانداران گوشتخوار بوده و چون دندان های پیچیده ای ندارند به جای جویدن غذا، اقدام به بلع آن می کنند. قبل از بلع با زهر خود طعمه را مسموم و بی حرکت می کنند. همراه غذا خرده سنگ هایی توسط خزنده ها خورده می شود که به هضم آن در معده کمک می کند. مارهای بزرگ و کروکودیل ها ماه ها زمان لازم دارند تا بتوانند غذاهای بزرگ بلعیده شده خود را هضم کنند.

به دلیل خونسرد بودن بدن خزنده ها نیاز آن ها به غذا برای انجام فعالیت های زیستی کمتر است. چون در هنگام فعالیت بدنی گرم دارند و در زمان استراحت و سرد بودن به ذخیره انرژی خود می پردازند. یک کروکودیل می تواند تا ۶ ماه بدون غذا زندگی کند. در تنظیم کردن دمای بدن خود با دمای محیط از وجود آنزیم هایی در بدن بهره می برند.

دستگاه تنفس

تنفس خزندگان از طریق شش انجام می شود. علت تحمل زندگی در آب در برخی از انواع گونه های آبزی به دلیل تنفس پوستی و توانایی در تحمل مقدار کم اکسیژن است. شکل شش ها در گونه های مختلف متفاوت است. به عنوان مثال شش های کیسه ای در سوسمارها دیده می شود و یک سری مجاری تنفسی به عنوان شش در لاک پشت ها و کروکودیل ها دیده می شود. نایژه ها در مجاری تنفسی به نایژه های کوچکی ختم می شوند. شکل شش ها در مارها به یک شش در سمت راست به اندازه نصف طول بدن جاندار و یک شش کوچک و غیرفعال در سمت چپ بدن آن است.

انجام عمل تنفس در گونه های مختلف فرق دارد. طوری که در مارها و سوسمارها با ماهیچه های قسمت سینه کنترل می شود. به علت دخالت این ماهیچه ها در حرکت این جانداران، در هنگام حرکت نفس آن ها در سینه حبس می شود. اما در بزمچه ها ریه از هوا با کیسه گلویی به عنوان یک پمپ پر می شود و این جانداران با این سیستم تنفسی می توانند سریعتر حرکت کنند.

دیافراگم ماهیچه ای در کروکودیل ها عمل تنفس را انجام می دهد. در لاک پشت ها به دلیل وجود لاک عمل تنفس به سختی انجام می شود که در برخی از آن ها با قرار گرفتن عضلاتی دور شش ها، پر کردن ریه ها از هوا انجام می شود. خروج هوا از ریه ها نیز با جمع کردن دست و پای این جاندار انجام می شود.

کلیه و مجاری ادراری

کلیه که نقش بیرون کردن مواد زاید و دفعی را از گردش خون جاندار بر عهده دارد، به تعداد دو عدد در خزندگان وجود دارد. از نظر اندازه و شکل، کلیه در گونه های مختلف خزنده ها متفاوت است. کلیه ها به شکل دایره ای و صاف در سوسمارها، به شکل استوانه های و چروکی در مارها و بیضی در لاک پشت ها هستند. در لاک پشت ها و سوسمارها بر خلاف مارها و کروکودیل، مثانه نیز وجود دارد. در بضی از خزنده ها بینی و غدد زبانی وسیله دفع نمک است.

اندام های حرکتی

خزندگان می توانند در محیط های متنوع زندگی کنند و این به دلیل توانایی حرکت بالاتر آن ها نسبت به دوزیستان است. خزنده ها به دو صورت یا با استفاده از دست و پای خود و یا با انبساط و انقباض دادن عضلات بدنی، حرکت می کنند. در بسیاری از گونه های خزنده ها شکل و ساختار دست و پاها متناسب با محل زندگی آن ها تغییر داده است. گکوها، فلس هایی پینه مانند که متشکل از موهای میکروسکوپی هستند در پایین انگشتان خود دارند که با اصطحکاکی که از نیروهای واندروالسی ایجاد می شود قادرند حرکتی در جهت عمودی و معلق مانند در سقف ها را داشته باشند.

اندام های حسی

حس بینایی

قدرت دید در خزنده ها بالا بوده و بیشتر آن ها دارای پلک هستند که می تواند حرکت داده شود. اما مارها و مارمولک ها پلک متحرک ندارند. خزنده ها برای پیداکردن جفت از قدرت بینایی خود استفاده می کنند. ساختار چشم در خزنده ها که در دو طرف سر قرار دارد شبیه مهره داران دیگر است. اندازه چشم در آن ها متفاوت است طوری که گونه های شب فعال دارای چشم های کوچک و عمودی و روز فعال دارای چشم های بزرگ و گرد هستند. چون خزنده های شب فعال از اندام های حسی دیگر خود استفاده می کنند.

حس شنوایی

گوش در خزندگان به تعداد دو عدد بوده و دو وظیفه یکی گرفتن امواج صوتی و دیگری حفظ تعادل در نتیجه حرکات سر را بر عهده دارد. هر گوش از سه بخش داخلی، میانی و خارجی تشکیل شده و در این جانداران دارای قدرت بالایی هستند. قدرت بالای شنوایی در برخی از خزنده ها طوری است که صدای حرکت حشره ها را از زیر خاک نیز می توانند بشنوند. اما مارها را می توان گفت که کر هستند. ایجاد صوت یکی از روش های برقراری ارتباط در برخی از خزنده ها مانند کروکودیل ها است.

حس بویایی

در خزندگان حس بویایی علاوه بر بینی توسط اندام دیگری به نام جاکوبسون احساس می شود که برای دریافت بوهایی در نزدیک است. این اندام در نتیجه چین خوردگی سوراخ های بینی شکل می گیرد. این اندام حسی در بسیاری از خزندگان دارای زبان دو شاخه، وجود دارد. بعد از دریافت طعمه توسط زبان دو شاخه، این زبان وارد سوراخ جاکوبسون برای تجزیه اطلاعات مغز می شود. اطلاعاتی نظیر درجه حرارت، بوی مواد، ذرات معلق و مواد شیمیایی توسط این زبان دو شاخه جمع و از طریق سوراخ های جاکوبسون وارد مغز می شود. در هنگام ورود به آب سوراخ های بینی بسته می شود.

حس چشایی

دهان به عنوان تنها عضو حس چشایی، از گیرنده هایی در سطح خود برخوردار است. این حس در خزنده ها زیاد قوی نبوده و بیشتر حس چشایی در ارتباط با جاکوبسون است. همان طور که در بالا نیز گفته شد دریافت اطلاعاتی چون گردو غبار و مواد شیمیای توسط زبان دو شاخه برخی از خزندگان مانند مارها که مدام زبان خود را بیرون می آورند، انجام می شود.

حس لامسه

در پوست خزنده ها حسگرهایی با شکل های متفاوت است که هم دارای گیرنده هایی برای دریافت گرما هستند و هم گیرنده هایی دارند که می توانند فشارها و کشش هایی که بر پوست وارد می شوند را حس کنند. به گیرنده های مکانیکی دریافت کننده فشار، اپتیکال پیت می گویند. رشته موهایی که درون حفره های موجود در سپر بدن کروکودیل ها وجود دارد، به ارزیابی محیط بیرونی خود می پردازند.

رفتار تولید مثلی خزندگان

در خزنده ها نیز مانند جانداران دیگر برای بقای نسل و ادامه زاد و ولد، رقابت بین نرها برای به دست آوردن ماده ها وجود دارد. بسیاری از این جانداران برای تولید مثل نیاز به هر دو جنس نر و ماده دارند ولی برخی از آن ها نیز به صورت تک جنسی زیاد می شوند. عوامل محیطی مانند بارش و یا دمای محیط می تواند به عنوان شروع زادآوری در خزندگان باشد. از عوامل دیگر می توان به فصل مناسب و سن خزنده اشاره کرد.

رفتار دفاعی خزندگان

از مهمترین رفتار دفاعی خزندگان فرار کردن از محیط خطر است. خزنده هایی مانند مارهای غیرسمی و  مارمولک ها به محض احساس خطر محیط را ترک می کنند. از اساسی ترین احساس های خطر برای خزنده ها نزاع بر سر جفت یابی و یا تصرف قلمروی آن هاست. از جمله رفتارهای دفاعی آن ها می توان به گمراه کردن دشمن، قانع کردن دشنان برای فرار، حمله جانوران به شکارچیان و … اشاره کرد.