ماهی ها چیست؟ – ویژگی ها، تغذیه، تنفس و انواع آن ها

ماهی ها در دسته ی مهره داران بوده و جانورانی خونسرد هستند که بیشتر آن ها دارای آبشش هستند و برای زندگی نیاز به آب دارند. این جانداران دارای بدنی دوکی شکل و پوستی پوشیده از فلس هستند. در کل، این جانداران از نظر شکل، اندازه، رنگ، غذایی که مصرف می کنند و رفتارهایی که دارند، متفاوت هستند. انواع ماهیها استخوانی، غضروفی و بدون آرواره هستند که ماهیهای استخوانی بزرگترین گروه تشکیل دهنده ی آن ها است. کتب علوم پایه چهارم و پایه نهم به انواع ماهی ها و ویژگی های آن ها اشاره کرده است. مقاله نشریه جهان شیمی فیزیک حاضر به اطلاعات محختصری درباره ی این جانداران بسنده می کند.

ماهی ها چه موجوداتی هستند؟

ماهیها از دسته ی مهره داران و خونسرد هستند. زیستگاه این جانوران می تواند در هر نوع آبی و با هر عمقی باشد. حتی در اعماق تاریک اقیانوس ها و غارهای تاریک نیز می توان ماهی ها را یافت. اما در آب هایی با شوری زیاد آن ها را نمی توان مشاهده کرد. در ساختار بدنی آن ها ستون فقرات، آبشش و باله وجود دارد. در اعتقاد بعضی از دانشمندان بیشتر از ۴۰ هزار گونه ماهی وجود دارد. این جانداران بزرگترین گروه مهره داران را تشکیل می دهند. بدن دوکی شدن ماهیها سبب می شود که در هنگام حرکت حداقل اصطکاک را با آب داشته باشند.

اولین ماهیهای به وجود آمده در زمین، ماهیهای بدون آرواره ای هستند. بعد از آن ها ماهیهای آرواره داری که جزء ماهیهای غضروفی هستند مانند کوسه ماهی به وجود آمدند. بعد از این دو نوع ماهی، ماهی های استخوانی اولیه در زمین شکل گرفتند. تنوع زیادی در شکل و اندازه و حتی انواع گونه های ماهیها وجود دارد. طوری که بزرگترین نوع ماهی ها، نوعی کوسه ماهی دارای ۲۱ متر طول و ۲۵ تن وزن است. اما از کوچکترین آن ها، ماهی های تزئینی هستند که دارای طولی کمی بزرگتر از یک سانتی متر هستند (حتی نوعی ماهی دارای طولی برابر ۱۲ میلی متر است).

ساختار بدنی ماهی ها

شکل ظاهری

شکل ظاهری ماهی ها دوکی بوده و اگر یک برش عرضی در آن ایجاد کنیم به شکل بیضی آن را می بینیم. برخی از این جانداران می توانند شکل های گرد، پهن، نواری، نخ مانند، مارمانند و … هم داشته باشند. ماهیها دارای پوششی سخت هستند که در تمام حفره های بدن آن ها، نفوذ می کند. حتی سوراخ چشم آن ها نیز توسط این پوشش حفاظت می شود و رنگ روشنی دارد. محافظت از پوست، عضلات و اعضای بدن ماهیها توسط فلس ها انجام می شود.

اندازه ای که فلس ها دارند می تواند تا حد میکروسکوپی کوچک و یا به اندازه یک سکه دو ریالی باشد. قرارگیری فلس ها به دور بدن ماهیها به شکل دایره ای بوده و تعداد آن ها در خط جانبی در یک گونه یکسان است. این جانداران می توانند ساده، بی رنگ و یا رنگی باشند.

نکته :

خطی که به خط جانبی معروف است در دو طرف بدن ماهی وجود دارد که با ساختار خاصی که دارد کار تشخیص شوری، درجه حرارت و جریان آب را بر عهده دارد.

زائده و حفره های های بدن

زائده های اصلی در بدن ماهیها، باله های آن هاست که حرکت این جانداران با آن ها انجام می شود. دو نوع باله های زوج (باله های سینه ای و شکمی) و فرد (باله های پشتی، دمی و مخرجی) در ماهیها وجود دارد. باله های فرد مانند باله های زوج قرینه نیستند. دهان، آبشش ها، چشم ها و مخرج حفره های بدن این جانداران هستند. روی چشم ها را پوششی از پوست شفاف پوشانده و سوراخ هایی حسی که می توان گفت کار بینی را انجام می دهند در دو سمت سر ماهی وجود دارد.

گردش خون در ماهی ها

قلب و رگ های خونی اعضای تشکیل دهنده گردش خون ماهی هستند. قلب متشکل از یک بطن، یک دهلیز و یک سینوس سیاهرگی در ابتدای دهلیز است. خون توسط پمپاژ قلب به سمت آبشش ها می رود تا تبادلات اکسیژن و دی اکسید کربن را انجام دهد. ابتدا خون سیاهرگی وارد سینوس سیاهرگی و سپس دهلیز می شود و بعد از رفتن به بطن، می تواند وارد آبشش ها توسط مخروط آئورتی و سرخرگ های آبششی (به تعداد ۴ عدد) شود. خون بعد از آبشش ها برای منتقل شدن به تمام بدن وارد آئورت پشتی می شود. این انتقال از طریق سیاهرگ های مخصوص انجام می شود. برگشت خون به قلب از طریق چهار سیاهرگ و از جلو و پشت و یک سیاهرگ از کبد برمی گردد.

تنفس در ماهی ها

عمل تنفس که شامل گرفتن گاز اکسیژن و پس دادن گاز دی اکسیدکربن (در آب) است از طریق دو آبششی که در دو سمت سر ماهی قرار دارند انجام می شود. آبشش ها زیر سرپوش آبششی قرار دارند. محفظه ای در هر طرف سر ماهی است که حاوی کمان آبششی است. رشته های آبششی شبیه به ریه مهره داران در کمان های آبششی وجود دارد. کار تنفس در ماهیها با گرفتن آب از راه دهان و بیرون فرستادن آن از طریق آبشش ها انجام می شود.

دستگاه تولید مثل ماهی ها

دستگاه تولید مثلی در ماهیها در جنس ماده ها شامل تخمدان و در جنس نرها شامل بیضه ها است. ممکن است در یک ماهی از هر دو نوع غده های جنسی نر و ماده وجود داشته باشد کع در این صورت، ماهیهای دوجنسی نامیده می شوند. نکته جالب توجهی که وجود دارد این است که جنسیت بعضی از ماهیها با گذشت زمان تغییر می یابد. مثلا ماهی طلایی نر به جنس ماده تبدیل می شود وقتی که سن او بالا رفت.

طول تخمدان ها در ماهیها می توان دراز و یا کوتاه باشد و مقدار آن که در بعضی از آن ها به نصف وزن بدن ماهی می رسد، به میزان توجه و رسیدگی به ماهی بستگی دارد. رنگ تخمدان در ماهیهای جوان سفید و یا سبز و در ماهیهای بزرگتر، زرد و یا طلایی است. تعداد تخم ها نیز می تواند از یک عدد تا چند میلیون باشد. اما بیضه ها که فقط به تعداد دو عدد در ماهیهای نر وجود دارد به رنگ سفید بوده و فقط ۱۲ درصد وزن آن را تشکیل می دهد. در برخی از این جانداران بیضه ها با گذشت زمان یک عدد می شود.

دستگاه گوارش و دستگاه دفعی

ابتدای دستگاه گوارش ماهیها دهان و انتهای آن مخرج است. حفره ای که در دهان است می تواند دارای روی زبان و یا سقف دهان، در برخی از ماهیها دارای دندان باشد. عضو بعد از سوراخ دهانی، گلو است که دارای دندان هایی برای آسیاب کردن است. سپس به ترتیب مری، معده و روده قرار گرفتند که در روده جذب غذا انجام می شود. بعد از آن نیز مخرج برای دفع مواد زاید قرار گرفته است. روی مهره ها و پایین کیسه شنا، کلیه ها به عنوان دستگاه دفعی بدن ماهی ها قرار دارند که دراز و قهوه ای هستند (با خارج کردن محتویات شکم ماهی، ماده ی خون مرده روی مهره همان کلیه است).

با دریافت مواد دفعی از خون و انتقال آن از طریق میزنای کلیه به مثانه ها و مخرج تناسلی، عمل دفع انجام می شود.

دستگاه عصبی

مغز در ماهیهای استخوانی کوچک و دارای نیمکره هایی با اندازه ی کوچک هستند. اما مخچه که دارای ۱۰ جفت عصب است تا حدی بزرگ است. داخل مهره های این جانداران نخاع شوکی و هر مهره حاوی یک جفت عصب نخاعی خارج شده است.

کیسه شنا

تنظیم فشار آب و کنترل تعادل بدن ماهیها توسط کیسه شنا یا همام کیسه گاز انجام می شود. در برخی از ماهیها این کیسه ها نقش ایجاد صدا و کمک کننده به تنفس را نیز بر عهده دارند. چون ماهیها برای نگه داشتن تعادل بدن نیاز به شنای مداوم و صرف انرژی برای شنا دارند، برای کنترل این انرژی، به کیسه شنای خود هوای اضافی می فرستند. با این کار که با روش های فیزیولوژیکی خاصی انجام می شود، وزن ماهی سبک تر و حفظ خود در عمق دلخواه انجام پذیر می شود.

علت رنگین بودن بدن ماهی ها

رنگدانه هایی که داخل پوست ماهیهاست به آن ها رنگ های مختلفی می دهد. اما در ماهیهای کوچکی که بالغ نیستند به دلیل نبود رنگدانه، پوست شفاف و بی رنگی دارند. در صورت یکنواخت بودن رنگدانه ها، بدن آن ها رنگ یکنواخت قرمز، طلایی و … خواهند داشت. در غیر این صورت رنگ بدن آن ها غیریکنواخت می شود. تنوع رنگ در بدن ماهیهای نر بیشتر از ماهیهای جنس ماده خواهد بود.

انواع ماهی ها

ماهی ها به سه نوع ماهیهای استخوانی، غضروفی و بدون آرواره تقسیم می شوند.

ماهیهای استخوانی

این ماهیها دارای اسکلت استخوانی و یا همان آرواره بوده و فلس پوست آن ها را پوشانده است. این ماهیها در هر نوع آبی (شور و شیرین) زندگی می کنند. تنه و دم آن ها در ساختمان دوکی شکلشان از هم مجزاست. پولک های تشکیل دهنده پوست بدن آن ها در جوانی و پیری به تعداد یکسان، اما در اندازه های متفاوت است. علت لغزنده بودن پوست آن ها به دلیل ترشح مخاط از غده های زیر پوست آن هاست. باله ها در این ماهیها به شنا کردن آن ها کمک می کند. دو چشم در طرفین سر و دو سوراخ بینی در نوک بالایی پوزه وجود دارد. جمجمه، مهره های گوناگون و دنده ها در شکم و نخاعی موجود در داخل دنده ها، اسکلت بدنی آن ها را تشکیل می دهد. ماهیچه ها نیز در دو طرف و چسبیده به ستون مهره ها است.

ماهیهای غضروفی

سفره ماهیان، سپرماهیان و کوسه ها از مهمترین دسته ی ماهیهای غضروفی هستند. از جمله خصوصیات این ماهیها که کوسه سفید جزء شناخته شده ترین آن هاست، زنده زا بودن، خونگرم بودن و برخورداری از مغزهای بزرگ است. اسکلت این ماهیان از غضروف می باشد که علت سختی آن ها جذب کلسیم و ذخیره کردن آن هاست. در این ماهیان این توانایی وجود دارد که دندان های قدیمی را با دندان های جدید جایگزین کنند. پولک های تشکیل دهنده بدن آن ها از جنس دندان های آن ها بوده و با بررسی فسیل های این ماهیان مشخص شده که در طی سالیان گذشته تغییر چندانی نداشتند. ماهیان غضروفی دارای ۱۱۴ گونه مختلف هستند.

ماهیهای بدون آرواره

دو دسته از ماهیهای بدون آرواره به نام های مارماهیها و هاگفیش ها وجود دارد. این دو دسته از بسیاری جهات به جزء زیستگاه، شبیه به هم هستند. طوری که مارماهی ها در هر نوع آب هایی و حتی آب های شیرین زندگی می کنند ولی هاگفیش ها فقط در آب های شور زندگی می کنند. بدن آن ها باریک و کشیده و پوستشان صاف و نرم است. به جای اسکلت فقط میله ی ساده انعطاف پذیر دارند. دهان مارماهی ها در وسط سوراخ دایره ای که دندان های ریزی دارد قرار دارد ولی هاگفیش ها در اطراف بدن، دهان زائده دار و در درون دندان قرار دارد. در این ماهیان فقط یک سوراخ بینی است.

مارماهیان بدون آرواره با داشتن خاصیت انگلی از خون ماهیان دیگر (مانند کوسه و وال ها) و با چسبیدن به آن ها، به عنوان میزبان استفاده می کنند. تخم گذاری مارماهیان در رودخانه و با رهاکردن تخم خود در آنجا و زندگی لاروها تا سه سال در این محیط، انجام می شود. اما تخم گذاری هاگفیش ها در بستر دریاها و با پیدایش ماهی کامل کوچک از تخم ها انجام می شود.