شیمی دارویی (Pharmaceutical Chemistry) گرایشی از علم شیمی محسوب می شود که در مورد دارو ها و سنتز آنها مطالعه و بررسی می کند. این رشته دانشگاهی، اصول رشته های زیست شناسی و شیمی را بکار می گیرد تا با دانش بدست آمده، ترکیبات درمانی ایجاد نماید. بنابراین یک شیمیست دارویی علاوه بر آن که باید شیمی را خوب بلد باشد، بایستی اطلاعات اصولی و مهمی در علوم زیستی از جمله علوم بیوشیمی، فارماکولوژی و فارماکوکینتیک نیز داشته باشد.
در مقالات پیشین نشریه جهان شیمی فیزیک، درباره رشته های شیمی، شیمی محض، شیمی کاربردی، شیمی فیزیک، شیمی آلی، شیمی معدنی، شیمی تجزیه، فیتو شیمی، شیمی پلیمر، نانو شیمی، شیمی دریا، شیمی کاتالیست، شیمی و فناوری اسانس، شیمی پیشرانه، آموزش شیمی و دبیری شیمی مطالبی را مطرح کرده ایم. در این مقاله به معرفی گرایش شیمی دارویی در دانشگاه پرداخته می شود. لطفا با ما همراه باشید.
فهرست مطالب این مقاله
۱- مقدمه
۲- رشته شیمی دارویی در دانشگاه
۳- دوره های کارشناسی ارشد و دکتری شیمی دارویی
۱-۳- دوره کارشناسی ارشد گرایش شیمی دارویی
۲-۳- دوره دکتری گرایش شیمی دارویی
۴- گرایش دارویی برای چه کسانی مناسب است
۵- بازار کار و آینده شغلی فارغ التحصیلان رشته شیمی دارویی
مقدمه
همانطور که بیان شد، رشته شیمی دارویی به تحقیق و بررسي درباره ترکیبات دارویی می پردازد. بیشتر ترکیباتی که به عنوان دارو استفاده می شوند، ترکیبات آلی کوچک سنتزی یا نیمه سنتزی می باشند (مثلا داروهای آتورواستاتین، فلوتیکازون و …). دسته دوم داروها مواد بیولوژیک از قبیل اریتروپویتین، انسولین گلارژین و … خواهند بود. توجه داشته باشید که ترکیبات جدا شده از گیاهان، ترکیبات میکرو ارگانیسمی، ترکیبات حیوانی، ترکیبات غیر آلی، ترکیبات آلی فلزی و یا حتی ترکیبات معدنی نیز به عنوان دارو مفید می باشند.
یک شیمیست دارویی دانش شیمی خود را در فرآیند سنتز و تولید دارو های جدید بکار می برد و یا فرآیند تولید دارو های موجود را بهبود می دهد. در واقع بر روی کشف و توسعه دارو ها متمرکز اند. علاوه بر آن، به جداسازی ترکیب دارویی گیاهان و ایجاد ترکیبات دارویی مصنوعی جدید نیز می پردازد. رشته شیمی دارویی با رشته های مختلف مانند زیست شناسی، سم شناسی، داروسازی، شیمی نظریه ای، میکروبیولوژی و بیوفارماستی مرتبط است.
توجه داشته باشید که رشته شیمی دارویی وزارت بهداشت با وزارت علوم متفاوت می باشد. در این مقاله به گرایش دارویی وزارت علوم پرداخته می شود. شیمی دارویی وزارت علوم در واقع زیر مجموعه رشته شیمی محسوب می شود.
رشته شیمی دارویی در دانشگاه
فارغ التحصیلان مقطع کارشناسی رشته شیمی (گرایش های محض، کاربردی و دبیری شیمی)، می توانند در داخل و یا خارج از کشور در مقاطع ارشد و دکتری شیمی دارویی به تحصیل خود ادامه دهند. پذیرش در این گرایش در دانشگاه های دولتی (نوبت اول و نوبت دوم)، پیام نور، پردیس و دانشگاه آزاد انجام می گیرد. نحوه پذیرش در این گرایش هم به شکل قبولی در کنکور و هم بدون کنکور و صرفا با سوابق تحصیلی (استعداد درخشان و شرط معدل) انجام می گیرد.
این رشته دانشگاهی اهميت فوق العاده ای در تکنولوژی دارو ها دارد. زمینه اصلی این رشته، تکوین دارو ها (Drug discovery) می باشد. از جمله موارد مهم و ضروری در این شاخه از علم شیمی می توان به سنتز و تولید دارو ها، طراحی مولکول های نوین، اصلاحات مولکولی جهت بهینه کردن اثرات دارویی (از جمله قدرت و توانایی دارو ها، اختصاصی بودن آنها، اصلاح خصوصیات فیزیکوشیمیایی و بهبود خصوصیات فارماکوکینتیکی آنها) اشاره کرد.
لازم به ذکر است که استفاده از نرم افزار های مدل سازی شیمی در این شاخه بسیار اهمیت دارد و می تواند در طراحی دارو ها کمک کننده باشد. علاوه بر آن، آنالیز مواد دارویی نیز بسیار مهم می باشد. در واقع با استفاده از روش های کمی آنالیز مانند کروماتوگرافی و انواع پیشرفته آن و همچنین دستگاه های کمی تعیین ساختار مانند پلاروگرافی، جذب اتمی، پلاریمتری، NMR ،Mass ،IR و UV می توان به تعیین ساختار مولکولی مواد شیمیایی و دارویی پرداخت. در حقیقت شاخه آنالیز در شیمي دارویي، رابطه بسیار نزدیکی با صنایع برقرار می کند. این شاخه در کنترل کیفی و کمی دارو ها و پیدایش ترکیبات جدید با منشا طبیعی بسیار سودمند خواهد بود.
نکته
این رشته دانشگاهی در زمینه آموزشی، مسئول تربیت نیروی انسانی متخصص برای تامین اعضا هیات علمی دانشکده های داروسازی کشور و همچنین تربیت و پرورش متخصصان برای تحقیق در جهت تولید مواد اولیه دارویی و توسعه صنایع داروسازی کشور خواهد بود. در زمینه های پژوهشی در طراحی و اجرای پروژه های تحقیقاتی مرتبط با داروها و تولید دانش و نشر مقالات مرتبط در منابع معتبر مشارکت می کند. در زمینه خدماتی نیز با بکار گیری دانش مرتبط به تولید و سنتز دارو ها با روش های مختلف در کارخانه های تولید دارو فعالیت می کند.
دوره های کارشناسی ارشد و دکتری شیمی دارویی
ضرورت و اهمیت تحصیلات تکمیلی رشته شیمي دارویي، تربیت و پرورش محققانی با تفکرات خلاق برای کار در موسسات آموزشی، پژوهشی و صنایع دارویی کشور می باشد. این رشته با فناوری تکوین دارو ها، استفاده از خواص گیاهان دارویی، روش های کنترل کمی و کیفی دارو ها سبب تولید ترکیبات جدید دارویی می گردد. هدف اصلی از ایجاد این رشته دانشگاهی پرورش و تربیت نیروهای متخصص به عنوان داروساز در مراکز مربوط به شیمی می باشد. از جمله سایر اهداف این رشته دانشگاهی می توان به موارد زیر اشاره کرد.
- کمک به طراحی، تولید و سنتز دارو های جدید
- کمک به صنایع دارویی کشور جهت خود کفایی و تولید ملی دارو های شناخته شده و قدیمی
- تربیت نیرو های انسانی لازم و متخصص در طراحی، تولید و سنتز دارو ها
لازم به ذکر است که گرایش دارویی شامل ۵ زیر شاخه می باشد که عبارتند از :
- شیمی معدنی دارویی : این گرایش در واقع گرایشی بین رشته ای از شیمي دارویي و شیمی معدنی خواهد بود که از ترکیبات فلزی جهت درمان بیماری ها استفاده می کند.
- زیست شیمی دارویی : این گرایش در واقع گرایشی بین رشته ای از شیمي دارویي و زیست شیمی خواهد بود که در زمینه برهمکنش های شیمیایی میان سیستم های زیستی و دارو تحقیق می کند.
- شیمی فیزیک دارویی : این گرایش در واقع گرایشی بین رشته ای از شیمي دارویي و شیمی فیزیک خواهد بود که جهت بررسی خواص فارماکودینامیکی و فارماکوکنیتیکی کاربرد دارد.
- شیمی آلی دارویی : این گرایش در واقع گرایشی بین رشته ای از شیمي دارویي و شیمی آلی خواهد بود که با بخش سنتز دارو های آلی ارتباط دارد.
- شیمی سرطان : این گرایش در واقع گرایشی بین رشته ای از شیمي دارویي و سرطان شناسی خواهد بود که جهت ساخت دارو های ضد سرطانی کاربرد دارد.
دوره کارشناسی ارشد رشته شیمی دارویی
دوره کارشناسی ارشد رشته شیمی دارویی ۴ نیم سال تحصیلی می باشد که در موارد خاص و با تصویب شورای تحصیلات تکمیلی دانشکده، می تواند تا یک نیم سال بیشتر هم افزایش یابد. دوره کارشناسی ارشد به صورت آموزشی – پژوهشی است. در واقع دانشجو با گذراندن دروس نظری و تئوری، انتخــاب استـاد راهنما، انتخــاب موضوع پایان نامه و در نهایت دفاع از پایان نامه، این دوره را به اتمام می رساند.
دروس دانشگاهی رشته شیمی دارویی در مقطع ارشد
- تعداد کل واحدهای دوره کارشناسی ارشد شیمی دارویی ۳۵ واحد درسی است.
- دروس الزامی پایه ۹ واحد می باشد که عبارتند از شیمی آلی پیشرفته، مبانی سنتز در شیمی آلی و شیمی هتروسیکل.
- دروس الزامی تخصصی گرایش دارویی ۹ واحد است که عبارتند از : اصول بیوشیمی، شیمی دارویی ۱ و شیمی دارویی ۲.
- موضوع مخصوص گرایش (آماده سازی دانشجویان برای اجرای برنامه های پژوهشی مربوط به پایان نامه) ۳ واحد.
- دروس انتخابی ۶ واحد درسی خواهد بود. از جمله دروس تخصصی اختیاری مورد تدریس (به پیشنهاد استاد راهنما و تایید گروه آموزشی) در دوره ارشد شیمی دارویی می توان به شیمی فیزیک آلی، شیمی ترکیبات طبیعی، شیمی سنتز ترکیبات طبیعی، شیمی محاسباتی و طراحی دارو، شیمی دارویی و نانو تکنولوژی و مباحث نوین در شیمي دارویي اشاره کرد.
- سمينار ۱ واحد.
- پایان نامه ۶ واحد.
دوره دکتری رشته شیمی دارویی
فارغ التحصیلان دوره دکتری دارویی می توانند علاوه بر فعالیت در تمام مراکز جذب فارغ التحصیلان دوره کارشناسی ارشد، در کارهای تحقیقاتی – پژوهشی، مدیریت واحد های تحقیق و توسعه کارخانه های تولید دارو و همچنین در تکمیل کادر هیات علمی دانشگاه ها نقش به سزایی داشته باشند. علاوه بر آن، این دانشجویان توانمندی های ضروری جهت کار با وسایل پیشرفته آزمایشگاهی و دستگاه های متعدد آنالیز دارو را نیز فرا می گیرند.
هدف اصلی دوره دکتری در واقع تربیت متخصصانی با دانش قوی شیمی (به ویژه گرایش شیمی آلی) است، تا با داشتن آگاهی و شناخت از ساختار شیمیایی ترکیبات دارویی و گروه های عاملی فعال آنها بتوانند ترکیبات دارویی را طراحی، ترکیب و سنتز نمایند. همچنین با کسب مهارت در زمینه های تجزیه و تحلیل واکنش های شیمیایی ترکیبات دارویی و ارتباط نوع ساختار شیمیایی آنها با فعالیت های بیولوژیک و زیستی بدن انسان ها، نسبت به استخراج و شناسایی مواد موثره دارویی اقدام کنند.
توجه داشته باشید که امکان دریافت مجوز تاسیس داروخانه از وزارت بهداشت برای فارغ التحصیلان مقطع دکتری این گرایش وجود ندارد. در واقع دریافت مجوز جهت تاسیس داروخانه فقط برای فارغ التحصیلان مقطع دکتری عمومی داروسازی امکان پذیر است. به بیان دیگر با مدرک دکتری تخصصی داروسازی (شیمی دارویی) می توان داروساز شد نه داروخانه دار.
حداکثر دوره دکتری رشته شیمی دارویی ۹ نیم سال تحصیلی است. در موارد خاص و با موافقت شورای تحصیلات تکمیلی – پژوهشی دانشکده، می تواند تا یک نیم سال بیشتر افزایش یابد. افزایش بیش از این یک نیم سال مشمول مقررات دانشگاه خواهد بود. دوره دکتری نیز به صورت آموزشی – پژوهشی می باشد.
دروس دانشگاهی رشته شیمی دارویی در مقطع دکتری
- تعداد کل واحدهای دوره دکتری ۳۶ واحد درسی می باشد.
- دروس جبرانی در صورتی ارائه می شوند که دانشجوی دکتری این دروس را در دوره کارشناسی ارشد نگذرانده باشد. این دروس عبارتند از شیمی آلی پیشرفته، اصول بیوشیمی، شیمی دارویی ۱ و شیمی دارویی ۲.
- دروس الزامی تخصصی گرایش شیمی دارویی ۱۵ واحد است که عبارتند از روش های نوین سنتز دارو، روش های نوین آنالیز دارو، کاربرد اصول فیزیکوشیمیایی در طراحی دارو ها، فرآوری مواد اولیه دارویی و فرآیند های داروسازی، روش های پیشرفته اسپکترومتری جرمی، طیف سنجی NMR در توسعه و آنالیز دارو، استرئوشیمی، بیوشیمی پیشرفته، بیوشیمی گیاهی، میکروبیولوژی، فارماکوگنوزی، بیوتکنولوژی صنعتی، مهندسی داروسازی، ترکیبات طبیعی دارویی، طراحی دارو به کمک کامپیوتر و اصول زیست شناسی.
- سمينار ۱ واحد.
- پایان نامه ۲۰ واحد.
گرایش دارویی برای چه کسانی مناسب است
دانشجویان رشته شیمی دارویی بايستی در قدم اول به علم شيمی و به ویژه شیمی آلی علاقمند باشند. از آنجایی که این گرایش، یک گرایش بین رشته ای شیمی، زیست شناسی، داروسازی و مهندسی محسوب می شود، بنابراین دانشجویان این رشته دانشگاهی علاوه بر علم شیمی باید بر علوم بیوشیمی، زیست شناسی، گیاهان دارویی، فارماکولوژی، و بیوفارماسی نیز تسلط خوبی داشته باشند. این دانشجویان باید ذهنی پرسشگر و جستجوگر داشته باشند. در واقع این محققان با استفاده از مهارت های ذهنی و استدلالی بالای خود، می توانند مسایل مربوط به صنایع دارویی را تجزیه و تحلیل کرده و راه حل های منطقی ارائه دهند.
از آنجایی که کارهای تحقیقاتی مربوط به این گرایش نیز همانند سایر گرایش های شیمی در محیط آزمایشگاهی انجام می شود، بنابراین دانشجویان بایستی به آزمایشگاه و انجام کارهای آزمایشگاهی علاقه داشته باشند. پس نبایستی حساسیت های شدید نسبت به مواد شیمیایی را نشان دهند. این رشته برای افرادی که به انجام کارهای تحقیقاتی و پژوهشی درباره صنایع داروسازی و گیاهان دارویی تمایل دارند مناسب می باشد.
بازار کار و آینده شغلی فارغ التحصیلان رشته شیمی دارویی
فارغ التحصیلان گرایش شیمی دارویی می توانند در بسیاری از صنایع از جمله صنایع دارویی کشور (صنعت ساخت، تولید و کنترل دارو)، کارخانه های تولید مواد اولیه داروئی، کارخانه های آرایشی ـ بهداشتی، موسسات پژوهشی – تحقیقاتی، داروخانه ها و همچنین به عنوان کارشناس آزمایشگاه غذا و دارو مشغول بکار شوند. از سوی دیگر اکثر کارخانه ها و مراکز داروسازی کشور، واحدی به نام واحد توسعه و تحقیقات دارند که امکان فعالیت های تحقیقاتی برای فارغ التحصیلان علاقمند وجود دارد.
متخصصان این گرایش همچنین می توانند به ارائه انواع خدمات آموزشی در مدرسه ها، دانشگاه ها و مراکز آموزش عالی کشور بپردازند. کار یک شیمیست دارویی عموما در یک آزمایشگاه می باشد. بنابراین همانطور که بیان شد منجر به ایجاد مشاغل در توسعه دارو ها، بیوتکنولوژی آنها، شرکت های داروسازی، موسسات تحقیقاتی و غیره می گردد. از جمله سایر فرصت های شغلی می توان به موارد زیر اشاره کرد :
- فعالیت به عنوان پژوهشگر و انجام تحقیقات اساسی درباره تاثیر مواد شیمیایی مختلف بر سیستم های بیولوژیکی
- طراحی، توسعه و ساخت داروهایی با فرمولاسیون جدید که برای درمان بیماری های مختلف کاربرد دارند. در واقع برای افزایش اثر بخشی، متابولیسم و تضمین کیفیت دارو ها و همچنین کاهش عوارض جانبی ترکیبات دارویی نقش بسزایی ایفا می کنند.
- تحقیق، بررسی و آزمایش ترکیبات دارویی جدید
- تدوین و تهیه دستورالعمل ها درباره چگونگی تولید دارو های جدید
- با داشتن مهارت و دانش کافی در تکنیک های شناسایی و اندازه گیری ترکیبات مختلف در بدن انسان، می توانند جهت تشخیص بیماری ها در مراکز درمانی کمک نمایند
- در زمینه های آنالیز، شناسایی و اندازه گیری می توانند در بسیاری از شرکت های غیر دارویی نیز مشغول شوند
نکته
وظایف حرفه ای فارغ التحصیلان این رشته دانشگاهی برای انجام امور خدماتی و مشاوره ای در زمینه های مختلف دارویی شامل موارد زیر می باشد :
- مشاوره در خصوص طرح های تحقیقاتی و صنعتی در سنتز و تولید دارو های شیمیایی، سنتی و گیاهی
- مشاوره یا طراحی سنتز و تولید دارو های طب سنتی در سطح پایلوت و یا صنعتی
- مشاوره به مراکز و آزمایشگاه های کنترل کیفیت داروهای گیاهی در صنعت داروسازی کشور
- نظارت و کنترل بر روی مراحل مختلف تولید داروهای گیاهی در صنعت داروسازی سنتی
- نظارت و کنترل بر روند واردات و صادرات مواد اولیه و محصولات داروهای شیمیایی، سنتی و گیاهی جهت کنترل ورود و خروج محصولاتی با کیفیت مطلوب
- نظارت و کنترل دقیق بر تولید کننده های داخلی جهت تولید مواد اولیه و محصولات سنتی و گیاهی با کیفیت مطلوب
- حضور در سایر سازمان های وابسته، صنایع، آزمایشگاه ها و یا مراکز مرتبط با این رشته دانشگاهی
